Evliya Çelebi
Evliya Çelebi
(1611 - 1682): Seyahatname yazarı. Aslen Kütahyalı olup İstanbul'a yerleşen bir aileden gelir. Saray-ı Hümayun Kuyumcubaşısı Derviş Mehmed Zıllî Efendinin oğludur. Kültürlü bir aile muhitinde büyüdü. Unkapanı civarında Şeyhülislâm Hamid Efendi Medresesinde Müderris Ahfeş Efendi'den yedi yıl ders gördü. Tarihimizde Cinci Hoca diye tanınan Safranbolulu Softa Hüseyin sınıf arkadaşı idi. Mehmed Efendiden Kur'ân-ı Kerîm öğrenerek hâfız oldu. Sadîzâde Darulkurrasında 11 yıl fıkıh, kelâm, tefsir, hadis okudu; baba sanatına merak sararak taş üzerine yazı yazmayı öğrendi. Annesinin Melek Ahmed Paşa'nın teyzezadesi olması sebebiyle Enderun'a devam etti. Sesi ve sohbeti beğenilen Evliya Çelebi 1635'te IV. Murad zamanında saraya alındı. Beş yıl kaldı.
Evliya Çelebi, ilk gençlik yıllarında babasından ve babasının arkadaşlarından dinledikleriyle gezme hevesine kapılmıştı. Kendi ifadesine göre, gördüğü bir rüya hayatının istikametini değiştirir. 1930'un Muharrem ayının aşure gecesi Hz. Peygamber rüyasına girer. Yemiş İskelesi'nde Ali Çelebi Camii'nde cemaat arasında Peygamber Efendimizi görür. Heyecandan "Şefaat yâ Rasûlallah!" diyeceği yerde "Seyahat yâ Rasûlallah!" der. Hz. Peygamber de onu hem şefaat, hem de seyahatle müjdeler. Yanında bulunan Sa'd b. Ebî Vakkas ise seyahatlerinde göreceklerini yazmasını ister. Rüyasını Kasımpaşa Mevlevîhanesi Şeyhi Abdullah Dede'ye tabir ettiren Evliya Çelebi önce İstanbul çevresini dolaşarak Seyahatname'nin birinci cildini yazdı.
1640'tan başlayarak Bursa, İzmit, Trabzon, Anapa, Kırım'a gitti. 1647'de İstanbul'a dönen Çelebi, Anadolu'yu, Erzurum, Tiflis ve Bakü'yü gezdi (1647). Suriye'yi, Doğu Anadolu'yu, Rumeli'yi, İran'ı, Irak'ı Melek Ahmed Paşa ile dolaştı. 1653-1655 arasında İstanbul'da kaldı. Bosna, Hırvat ve Venedik seferlerine katıldı. 1662'de İstanbul'a döndü. Fazıl Ahmed Paşa'nın Uyvar seferinde bulundu. Kırım atlıları ile Bohemya, İsveç ve Hollanda'ya; 1668'de Batı Trakya, Makedonya, Tesalya, Mora, Girit adasına gitti. Kandiye Kalesi'nin fethinde bulundu. Adriya sahillerini dolaştı. 1671'de gördüğü bir rüya üzerine hac yolculuğuna çıktı. Batı Anadolu kıyılarından Sisam, İstanköy, Rodos adalarından geçerek Adana'ya vardı. Buradan Maraş, Ayıntap ve Kilis üzerinden Sarı Hüseyin Paşa'nın kafilesine katıldı. Mekke'de hac farizasını yerine getirdikten sonra Mısır'a geçti. Mısır'da 10 yıla yakın bir zaman kaldı. Evliya Çelebi'nin son durağı Salihiye'dir. Bundan sonra ne yaptığı ve nerede öldüğü bilinmiyor.
Evliya Çelebi'nin Seyahatname'si tarihimiz, edebiyatımız ve cemiyetin etnoğrafik yapısı ile ilgili son derece kıymetli bir eserdir. Evliya Çelebi eseri, sürükleyici, nispeten sade, nükteli, samimî bir dille kaleme almıştır. Gittiği yerde gördüğü hiçbir şeyi kaçırmamış, her şeyi biraz da abartılı anlatmıştır. Konuları usta bir romancı gibi işlemiştir. Seyahatname yalnız yazarın gözlemlerine dayanmamakta, ayrıca belli başlı kaynaklardan, tahrir defterlerinden, kanunnamelerden faydalanılarak meydana getirildiği anlaşılmaktadır.
Seyahatname'nin 10 ciltlik bir baskısı yapılmıştır. Necib Âsım ve İkdamcı Ahmed Cevdet Bey ilk beş cildini (1896-1902); 6. cildini İmre Karaeson (1900) 7. ve 8. cildini Kilisli Rifat (1928); 9. ve 10. cildini Ahmet Refik Altınay yayınladı (1935, 1938).
Seyahatname'nin bu baskılarına dayanılarak kısaltılmış veya sadeleştirilmiş birçok baskısı vardır. Bunlar arasında Reşat Ekrem Koçu, Mustafa Nihat Özön, Mehmet Aksoy-Servet İskit, Zuhuri Danışman, Atsız, Tevfik Temelkuran-Necati Aktaş'ın hazırladıklarını sayabiliriz. Topkapı Sarayındaki orijinal yazma ciltlerine dayanarak ilmî bir çalışmayı Orhan Şaik Gökyay, başlatmış, ancak eserin birinci cildini çıkarabilmiştir (1996). Bundan sonraki ciltlerini 1998'den itibren Seyyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı ve arkadaşları yayınlamaya başlamışlar 2004'e kadar dokuz çıkarmışlardır.
Prof. Dr. Robert Dankoff'un Seyahatname'nin dili üzerine önemli bir çalışma yayınladı: An Evliya Çelebi Glossary (Harward Üniversitesi, Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü yayını). Kitabı Prof. Dr. Semih Tezcan, genişleterek ve düzelterek Türkçeye çevirdi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü (2004).